Filipe Rodriguês Pereira*
Quinta-feira, 24 de Setembro de 2009
Kazu Martenus Bere nebe’e sai polemika bo’ot iha nasaun ne’e sei haduir a’an ba’a nafatin ho nia funan no renda-renda oi-oin. Mosu tan progresu foun, Presidente da Republika (PR) liu husi ninia encontro ho PGR, Dra. Ana Pessoa hateten katak la’os nia mak halo presaun ba’a Governo atu fo’o liberdade ba’a Martenus Bere. Deklarasaun ikus ne’e hanisik liu tan publiku. Kazu Bere nian ne’e atu fika paradu no lakon deit liu husi negasaun PR nian?! Karik PR, Ramos-Horta senti katak la’os nia mak halo presaun ba’a PM Xanana hodi liberta Bere, Ramos-Horta iha poder konstitusional tomak atu husu PM Xanana resigna a’an tamba PM Xanana viola ona lei no dignidade nasaun ne’e nian. PR, Ramos-Horta tenki iha korajen politika atu husu PM Xanana resigna a’an. Ka Ramos-Horta la’iha forsa moral atu husu Xanana resigna a’an tamba nia hatene nanis katak nia mak problema ne’e nia hun?!
Hahalok no lala’ok lideransa nasaun ne’e nian dalabarak ona mak hanisik publiku. Nisik tamba lideransa nasaun ne’e gosta leno nia matenek bosok hodi bosok nia propiu povu. Karik ita hakarak hare di-diak ba’a kotuk, PR, Ramos-Horta durante tinan rua nia laran sempre hato’o oferesimentu politika nebe’e todan ba’a governu tolan. Karik governu la kumpri maka PR buka halo ameasas oin-oin. Publiku sei lembra, tempu liu ba’a PR rekere atu Dr. Mari Alkatiri lidera Projeitu Mina Tasi Timor, iha OGE 2008 PR hakarak promulga OGE maibe nia fo’o kondisaun, Dra. Ana Pessoa tenki sai PGR. Foin dadaun, relasiona esbosu lei KAK nian, PR husu atu governu muda artigu balun iha esbosu lei KAK nian ne’e tamba PR hakarak oferese Dr. Rui de Araujo nia naran atu sai mos nudar komisioner ida ba’a KAK. Rona dehan, PM Xanana ikus aseita atu muda esbosu lei KAK ne’e tuir PR nia hakarak. Ikus dadaun ho kazu Bere, PR fo’o mos kondisaun, PR sei la marka ninia prezensa iha komemorasaun 30 de Agostu 2009 karik governu la liberta uluk lai Martinus Bere husi Detensaun. Tuir ema hotu hatene, atetude PR nian ne’e halo bainaka sira tenki hein PR durante horas ida resin nia laran atu hahu serimonia komemorasaun 30 de Agostu.
Maibe ikus mai, wainhira Tribunal Rekursu hasai komunikadu hodi dehan katak tuir lei, Kode Penal Timor-Leste nian so Tribunal deit mak iha k’nar atu bele fo’o liberdade no halo kapturasaun ba’a ema nebe’e komete iha krimi, se mak liberta priosioneiru ida husi detensaun maka nia sei hetan kastigu tinan 2 to’o tinan 6. Hakafodak ho komunikadu TR nian ne’e, PR ikus mai ho matan-mean-mean nega katak la’os nia mak halo presaun hodi husu governu fo’o liberdade ba’a Martinus Bere.
Duvidas mosu iha publiku nia let relasiona ho negasaun PR nian. Karik la’os ninia presaun, tamba sa mak PR atu lakohi marka ninia prezensa iha komemorasaun 30 de Agostu 2009?! Ajenda saida mak PR koalia iha encontru ida entres PR ho Lucia Lobato, Natersia no Longinhos antes de komemorasaun 30 de Agostu hahu?! Governu tenki responde tamba sa’a mak governu lori Bere ba’a entrega iha embaixada Indonesia nian?! PN tenki esplika, ho razaun no motivu sadia mak halo PN la fo’o vota a favor ba’a PR atu halo viagem ba’a Nova Iorke iha primeira plenaria?! Povu hein atu lideransa instituisaun seberanu iha nasaun ne’e bele esplika lolos sobre desastre ka eskandalu politika bo’ot ne’e. Ka sosiadade iha nasaun ne’e la’iha direitu atu hatene, no lideransa iha nasaun ne’e la’iha obrigasaun atu hatan?! Lideransa nasaun ne’e kala senti katak maioria povu iha nasaun ne’e sei hanesan ho povu nebe’e mak uluk kolonialista Portugues ukun iha tinan atus nia laran liu ba’a, povu nebe’e mak bele fiar no hare hahalok no lalaok bosok nebe’e lideransa sira hatudu ho kontente ba’a sira nia propiu povu. Ohin hakarak no koalia oin ida aban hakarak no koalia oin seluk, ohin hamutuk foti desizaun ba’a kazu ida aban buka nega ho matan-mean-mean. Karik foti desizaun ida ho razaun intereses nasional maka la’rasional wainhira loron ikus mai halai husi responsabilidade. Foti desizaun tamba intereses nasional ka atu salva intereses pessoal?!
Wainhira hare di-daik, PR nia negasaun sai nudar presaun nebe’e bo’ot no todan liu tan ba’a lideransa governu atu buka resolve kazu Bere ne’e. Karik negasaun ne’e mak la’iha baze nebe’e forte, ikus mai iha justifikasaun no evidensias ruma nebe’e hatudu katak PR halo duni presaun hodi fo’o liberdade ba’a Bere, maka bele mos halo kondensaun katak PR habosok mos publiku. Primeiru, PR viola lei hodi fo’o liberdade ba’a Bere, segundu, PR halo bosok publiku (kebohongan publiku). Nudar lideransa estadu nian keta tauk atu tama ba’a “prizaun”, no keta tauk bebeik ba’a nasaun seluk nia presaun. Hakait ho atu hakarak hakiak relasaun diak ho Indonesia, to’o ona (cukup) ho “presaun” nebe’e mak durante tinan 10 nia laran Timor-Leste falun diak teb-tebes ho intereses nasional nia naran hodi ikus harí CTF iha Bali. Relasiona kazu Bere, lolos lideransa nasaun ne’e buka atu hala’o politika diplomasia nebe’e a’as hodi husu mos Indonesia ninia kumpriensaun ba’a Timor-Leste ninia desizaun ruma nebe’e mak iha relasaun ho Indonesia, la’os simu bebeik no tolan tom-tomak Indonesia ninia presaun.
Ita mos presiza buka atu kumpriende katak ba’a kazu Bere nian, problema la’os katak maioria populasaun la ijiji justisa relasiona ho violasoins direitus humanus iha tinan 1999. Point importante iha kazu Bere nian mak, sosiadade senti nisik ho lideransa nasaun nia hahalok no lalaok nebe’e viola lei no dignidade nasaun ne’e nian. Dala ida’tan, Hakerek’nain hakarak sugere katak relasiona ho relasaun entre Timor-Leste no Indonesia, li-liu hakait ba’a issus nebe’e sensitivu nebe’e mosu iha pasadu, Timor-Leste presiza halo ratifikasaun ba’a rekomendasoins CTF nian, tamba wainhira PN sidauk ratifika rekomendasoins CTF nian maka legalmente rekomendasoins CTF nian sidauk bele uza atu regula nasaun rua ne’e nia intereses. Ba’a kazu henesan Bere nian presiza dudu mak esperitu rekonsiliasaun liu husi CTF nia rekomendasaun.
Relasiona mos ho kazu liberdade ba’a Bere, internalmente hatudu mos katak iha falta de koordenasaun entre lideransa instituisaun iha governu nia laran. Karik mak hatene iha ninia konsekwensia, husi inisiu lolos PNTL lalika halo kapturasaun ba’a Martinus Bere, ou parte imigrasaun Timor-Leste lalika fo’o vistu ba’a Bere hodi halo vizita ba’a Suai. Sa’a tan Bere nia vizita halo iha tempu nebe’e la kondis ho kondisaun iha nasaun nia laran. 30 de Agostu la’os loron vitoria nian deit, maibe 30 de Agostu sai mos loron ba’a povu terus nain, li-liu ba’a familia vitima sira atu halerik hodi hanoin hikas sira sofrimentu no susar. Tamba ne’e, la’os depois fo’o tiha vistu ba’a Bere tama, PNTL halo tiha kapturasaun, Hassan Wirayudah halo presaun hodi lakohi marka ninia prezensa iha komemorasaun 30 de Agostu, no mosu issu nebe’e dehan fronteira atu taka mak halo lideransa nasaun ne’e ho imidiatamente liberta Bere husi detensaun. Indonesia la’os foin dala ida halo ameasas ka taka fronteira. Buka haka’as a’an atu so’e ka simu faktor fronteira sai nudar frakeza, tamba Indonesia bele uza fronteira sai nudar tronfu ba’a ninia bargaining politika. Timor-Leste ninia istoria hatudu ona katak Timor-Leste infrenta no hakur liu ona invazaun bo’ot husi Indonesia. Kasian, ho deit ameasas taka fronteira halo lideransa nasaun ne’e namlele a’an. Karik Indonesia taka duni fronteira maka Ministro NEC, Zacarias Albano ho ninia ekipa mak tenki halo esforsu hodi lobby ho Indonesia. Ka Ministro Zacarias lakohi hakas a’an hala’o diplomasia ba’a nasaun ne’e nia intereses?!, teki-teki Hassan Wirayudah telfone ba’a Ministro Zacarias no hateten, karik la liberta Bere maka nia sei la marka ninia prezensa iha komemorasaun 30 de Agostu, no mosu deit issu atu taka fronteira halo Ministro NEC ne’e la hanoin naruk maibe fo’o fali input ba’a lideransa nasaun ne’e hodi viola lei no dignidade nasaun nian.
Viola lei no dignidade nasaun nian relasiona ho kazu Bere nian ikus fo’o mos ninia implikasaun ba’a lideransa governu no estadu nia existensia. Wainhira PR, Ramos-Horta nakfilak ninia a’an sai ba’a Pilatus nebe’e fasi-liman ba’a buat nebe’e akontese maka politikamente Fretilin nudar Partidu Opozisaun iha PN deside atu hato’o Mosaun de Sensura ba’a lideransa governu nian. Sei la logiku no rasional wainhira Partidu Opozisaun sira la bo’ok a’an atu proseza kazu ne’e tuir mekanismu nebe’e lei no konstituisaun permite. Maski husi inisiu Partidu Opozisaun sira hatene mos katak politikamente sira i’is lato’o atu hamonu governu AMP, dalaruma bele hamonu lideransa governu AMP. Ka topu lideransa AMP fizikamente la monu maibe moralmente bele monu, tamba maioria distintus deputadus iha PN sei defende buat nebe’e mak sala. Mosaun de Sensura husi Fretilin no Partidu Opozisaun seluk bele hamosu mos objetivu inderectu ida, fo’o influensia hodi hamonu mos moral husi sosiadade nebe’e mak iha eleisaun liu ba’a suporta harí governu AMP. Maibe, bele mos akontese, ikus mai iha PN bele mosu movimentu politika foun hodi hamonu PR no PM dala ida, tamba konserteza PM sei la’husik a’an atu monu mesak, PM bele dada mos PR atu sira nian-rua monu rame-rame.
Hakerek’nain mos hakarak hateten, kazu fo’o liberdade ba’a Bere la’os kazu ki’ik, kazu ne’e kazu ida grave nebe’e fo’o ninia implikasaun politika no legal bo’ot no luan ba’a nasaun ne’e nia existensia iha prezente no mos ba’a futuru. Lideransa governu no estadu viola lei no viola prisipius separasaun de poder nebe’e sira rasik harí iha nasaun demokratiku ne’e, halo intervensaun ba area judikativu. Tamba ne’e hodi intereses nasional nia naran, presiza duni toma medidas politika no legal nebe’e konstitusional, por ezemplu liu husi Mosaun de Sensura ou medidas legal sel-seluk tan atu husu responsabilidade husi lideransa governu no estadu. Lideransa governu ka estadu monu ka sei la monu la’os problema prinsipal. Importante mos mak, presiza kria kultura politika nebe’e diak no forte iha nasaun ne’e, no ba’a oin istoria mos bele hakerek katak povu nasaun ne’e la’os povu permisivu, povu nebe’e mak bele hare no simu ho kontente hahalok no lala’ok a’at lideransa nasaun ne’e nian nebe’e mak dalabarak gosta viola moral, etika no lei iha nasaun ne’e nia laran. ***END*** (artigu ne'e hatun mos ona iha Timor Post, Edisaun 25/9/2009)
*Analista Politika no Sosial husi Forum Sivika Timor-Leste, Dili
