DISKUSAUN LIMITADU HODI BUKA SOLUSAUN BA PROBLEMA PROMOSAUN DEVIZA BA MEMBRU PNTL

Transmisaun Direita husi Direito FM...
(15 de Juinu 2010).
Abertura : Leão dos Santos (Reprezenta Manejer Programa DHLDU, Direitur HAK).
Aprezenta relatorio monitorizasaun provizorio HAK : Rozito Belo (Staff Monitor HAK)
Moderador : Jose Luis de Oliveira (Asesor no Eis Direitur HAK)

Orador :
1. Dra. Isabel Fereirra (Presidente Komisaun Promosaun Deviza PNTL)
2. Komisaris Afonso de Jesus (segundo komandante da PNTL no Reprezentante
Instituisaun da PNTL.
3. Deputadu Duarte Nunes (Presidente Komisaun B, Parlamento Nasional ba asuntu siguransa no deveza)
4. Dr. Aniceto Neves (Observador Akademiku no ONG Nasional)

Notulensia :
1. Leandro de Sena
2. Ana Paula Marcal

Partisipantes/ Reprezentantes :
1. Korpus Diplomatiku.
2. Unidade Direitus Umanus UN
3. ONG Nasional no Internasional
4. Deputadu Arseno Bano (Membru Komisaun B Parlamento Nasional).
5. Padre Martinho Gusmão (Reprezenta Igreja Katholika)
6. Dr. Ivo Valente (Asesor Ministerio STATAL)
7. Komandante Unidade Departemento da Justisa da PNTL, Nasional no Distrtio Liquica)
8. Media Elektronika, Jornais Nasional no Internasional.


Leão dos Santos (Reprezentante Direitur HAK)

Benvindo : Dra. Isabel Fereirra (Presidenti Komisaun Promosaun Deviza PNTL)
Benvindo : Deputadu Duarte Nunes (presidenti Komisaun B, Parlamento Nasional)
Benvindo : Komisaris Afonso de Jesus (Segundo Komandante da PNTL)
Benvindo : Dr. Aniceto Neves (Observador Akademiku no ONG Nasional).
Benvindo : Partisipantes hotu.

Uluk na-nain, husu deskulpa ba orador no partisipantes hotu katak, Direitur Asosiasaun HAK labele partisipa iha dikusaun ne’e, tamba ba atende enkontro balu iha estranjeiru.

Objetivu ba diskusaun ne’e mak atu elabora ideia hamutuk hodi buka solusaun ba problema promosaun deviza ba membrus PNTL.


Moderador (Sr. Jose Luis de Oliveira)

Antes komesa hakarak hateten uluk katak, problema promosaun deviza ba membru PNTL, liu husi media jornal no elektronik publika ona lamentasaun balu husi membru PNTL balu, hasoru Komisaun Promosaun Deviza PNTL, Sekretario Estado Siguransa, no Komando Instituisaun PNTL rasik, tamba insatisfeito ho rezultadu promosaun deviza.

HAK nudar organizasaun Direitus Umanus, durante ne’e simu lamentasaun barak husi membru PNTL Distrito 13, hodi konsidera katak, lamentasaun hirak ne’e iha ni-nia impaktu ne’ebe indika ba situasaun ladu’un diak no bele kria instabilidade iha Timor Leste, hodi impaktu ba sidadaun labele goza sira nia direitu siguransa no moris hakmatek. Ho analiza ba situasaun hodi toma inisiativa ba organiza diskusaun ida ne’e, hodi tenta atu buka dalan no solusaun ba problema deviza PNTL ne’e.

Ami (HAK) hare’e katak, iha failansu tekniku ruma tamba falta informasaun, entaun atu klarifika lolos informasaun hirak ne’e, so bele akontese iha diskusaun hanesan ne’e, bele hetan informasaun klaro husi orador sira, depois tenta hodi fahe fali ba membru PNTL iha distrito 13. Parte seluk husi diskusaun ne’e, bele hamosu no hetan ideia balu, oinsa orgaun kompetente sira bele foti medidas ruma hodi evita problema, no mos atu meilhora fali sevisu membu PNTL iha istituisaun PNTL laran.
Sei freska hela iha ita nia ulun katak, situasaun no impaktu krize 2006. Bainhira prolema iha instituisaun siguransa hanesan PNTL, mak la buka solusaun sei sai preokupasaun bo’ot ba ita hotu.


Orador (Sra. Isabel Fereirra)

Agradese ba inisiativa HAK, hodi organiza diskusaun limitadu ida ne’e. Ami (komisaun promosaun) hanoin tiha ona atu halo diskusaun hanesan ne’e antes atu tama iha testu promosaun, maibe tamba tempu hodi halo deit ho Korpu Diplomatiku, Presidente da Republika, Konselho Ministru, no grupu prioridade nasional ba area siguransa komposto husi ONG Belun, Cruz Vermelha, no Asia Fondation ne’ebe governo mak indika. Iha diskusaun komisaun halo aprezentasaun hodi esplika prosesu promosaun ne’e.

Premeiru sekretariado komisaun halo enkontro ho Prokuradora Jeral, Presidente Tribunal de Rekursu, UN, para sira mos bele fo informasaun hirak ne’e mai. Iha instituisaun hirak ne’e, hotu-hotu fo informasaun so que, tribunal rekursu mak lae, tamba iha momento enkontro presidente tribunal rasik hateten katak sira iha problema ho rekursu umanus no sistema rasik seidauk bem montadu.

Komisaun iha hanoin atu halo diskuasaun ho sosiedadae sivil hanesan HAK, no organizasaun direitus umanus sira seluk, ne’ebe durante ne’e akompainha servisu polisia nian, maibe iha realidade ami la konsege.

Hare’e ba lei, komisaun iha mandato tinan 2, maibe tamba prosesu ne’e tranzitorio, hodi komisaun asilera prosesu iha fulan hirak nia laran deit no konsege halo remata.

Koalia konaba promosaun, premeiru tenki iha baze legal. Ita hotu hatene iha Governo IV Konstitusional, halo tiha ona revizaun ba lei organiku PNTL nian no kria fali dekreito lei ida konaba rejimi salarial PNTL nian. Iha mos dekreito lei No 16/ 2009, ne’ebe koalia konaba promosaun PNTL. Iha mos rezulusaun balu governo kria hodi hari’i komisaun da promosaun deviza PNTL. Iha mos despaico regulamento Ministerial ne’ebe koalia konaba promosaun iha faze tranzitorio. Iha mos dekreito lei konaba disiplina PNTL. Hirak ne’e mak suporta legal ne’ebe iha hodi halo prosesu promosaun nee.

Hanesan ita hotu hatene fou-foun hari’i instituisaun PNTL, nia strutura iha posto 4 deit, hanesan Ajenti, Ajenti Prinsipal, Superintendenti no Inspeitur. Maibe agora bazeia ba Dekreto Lei No. 16/2009, aumenta posto PNTL ba 12, hanesan Komisario, Superintendente Xefe, Superintendenti. Ofisial Inspeitur, Inspeitur Xefe, Inspeitur Asistenti, Sarjeto Xefe, premeiro sarjeto, Sarjento, Ajenti Xefe, Ajenti Prinsipal no Ajenti.

Politika reforma seitor siguransa iha instituisaun PNTL no re-strutura hikas funsionamento instituisaun, tamba iha krize 2006, strutura PNTL rahun. Fo-foun hanoin atu halo deit konkursu, hanesan ne’ebe mak halao iha instituisaun F-FDTL. Posto foun hirak foin aumenta konkore liu husi vaga, maibe tamba prosesu ne’e rezimi tranjitorio, maka politika reforma seitor siguransa no re-strutura instituisaun PNTL, tenki liu husi prosesu promosaun. Tamba ne’e mak tuir lei organika instituisaun PNTL katak, prosesu promosaun fo oportunidade ba membru PNTL atu tuir prosesu promosaun ne’e.

Kriteria partisipantes ba promosaun, membru PNTL hotu antes atu tama ba promosaun tenki tais uluk liu husi filtru 3, hanesan :

Filtru I.
Sertifikasaun Profesorio, tamba depois krize 2006, Governo TL ho Nasoes Unidade halo akordo ida, naran akordo Suplementar. Akordo ne’e husu ba membru PNTL hotu tenki rejisto, atu konsidera nafatin hanesan membru PNTL ativu. Depois rejisto membru PNTL sira tenki hetan triazen, hafoin liu mak hetan sertifikasaun. Prosesu sertifikasaun, ba membru PNTL ne’ebe mak identifika la involve iha kazu krimi ruma, membru PNTL hirak ne’e foin bele hetan sertifikasaun final, no ba membru PNTL sira involve kazu indisiplinar, hetan sertifikasaun profesorio.

Filtro Segundo II.
Disiplinario ba membru PNTL hirak sei submete hela iha prosesu disiplinario iha instituisaun laran ka iha kondisaun pena multa ka pena superior ruma, tuir lei promosaun labele tuir promosaun, maibe ba membru PNTL hirak sira nia kazu sei iha prosesu, lei fo kondisaun atu tuir promosaun, maibe deviza promove sei pendenti kuando kazu seidauk rezolve total. Husi ida ne’e komisaun lakohi hare’e membru PNTL nia sala husi kedas premeiru, maibe iha desizaun katak hare’e deit husi 07 de Agustus 2008 – 07 de Agustus 2009, konaba infrasaun disiplinar durante tempu ne’e, sira labele halo infrasaun ruma, ka iha tempu ne’e sira iha infrasaun ruma, sei la konsidera hodi tuir promosaun.



Ba Filtru III.
Hare’e ba krimi, liu-liu ba membru sira ne’ebe involve krimi, iha mos akuzasaun ba sira, balu tama iha ministerio publiku, no balu kazu prosesu ona ba tribunal, no ba sira ne’ebe nia kazu hetan ona pena liu tinan 3, la ilejivel sei la konsidera hoti tuir promosaun.

Rezultadu tais liu husi Filtru 3 ne’e, mak foin bele hare’e se mak elejivel hodi tuir promosaun no se mak konsidera hanesan iha kazu pendenti

Prosesu hetan dadus polisia nian, komisaun promosaun kontaktu ho Ministerio Publiku, Tribunal, Ministerio Justisa, liu-liu diresaun rejisto kazu krimi, no UN, hodi hare’e prosesu kazu hirak ne’ebe mak involve membru PNTL.

Teste promosaun ba membru PNTL hirak elijivel, liu husi teste konesemento profesionais (tes tertulis). Tuir regulamento promosaun, testu promosaun hakerek ho lian tetun, no ho 100 perguntas, no tempu ba resposta durante oras tolu ho resposta multiple.

Material testu la se’es husi obrigasaun no hatene PNTL nian rasik, referensia husi testu foti husi lei hirak ne’ebe mak sira uza hodi halao servisu loron-loron, hanesan Konstituisaun RDTL, Regulamento Disiplinar PNTL, KPP, KP, Lei das Armas, Konvensaun Tortura, Medidas Uzu Forsa, no Kodeku Estrada. Rezultadu ordena husi Inspeitur, Sub-Inspeitur, Ajenti no klasifikasaun husi boot mai kraik. Testu promosaun ho perguntas 100 no iha lian tetun.

Rezulusaun hodi kria strutura, komisaun iha ema nain 7, komposto husi Timor Oan nain 2, Autralia 1, Nova Zelandia 1, Malaysia 1, Singapura 1, no Portugal 1. Alende ne’e iha mos suporta legal, ho mandatu durante tinan 2.
Bazeia ba despaisu Regulamento Ministerial, iha artigo ida koalia konaba hari’i sekretariado apoio komisaun promosaun, hodi prepara prosesu hotu promosaun nian. Lidera sekretariado ne’e, mak Sra. Isabel Fereirra, no komisaun promosaun lidera husi Mardre Guilerminha.

Servisu komisaun mak halo entervista ba membru PNTL hirak hanesan, Inspeitur, Sub-Inspeitur, Ofisiais, Ajenti ne’ebe iha esperensia komando no membru PNTL ne’ebe hetan valores 50 liu. Submete iha entervista Inspeitur 29, maibe 27 mak liu hodi rekomanda ba posto tuir ida-daik nia kapasidade. Posto hirak rekomenda ba hanesan, Super-Intendenti, Super-Intendenti Xefe, Super-Intendenti Asistenti, no Inspeitur-Xefe.

Antes atu halo testu promosaun, komisaun servisu hamutuk ho direisaun rekursu umanu PNTL distribui fomulario ba membru PNTL hotu atu prense, hodi identifika membru PNTL hirak mak kaer pozisaun iha strutura instituisaun PNTL. Membru 1501 mak prense (isi) formulario no 1707, la prense (isi) formulario. Husi rezultadu ida ne’e, komisaun halo enkontro be-beik ho membru PNTL, maibe tamba esperensia iha instituisaun PNTL rasik, hodi membru PNTL sira konsidera promosaun ne’e hanesan formalitas deit, hodi sira la seriu prense formulario. Bazeia ba rezultadu ne’e distribuisaun formulario hodi komisaun la rekomenda membru PNTL balu ne’ebe mak kaer pozisaun ba kompete ba posto hirak termina ona iha lei.

Sekretariado servisu hamutuk ho reprezentante husi Premeiru Ministru, SES, UNPOL, TLPDP, halo termos referensia ida hanesan mata dalan ka manual, hodi distribui antes ba membru PNTL hotu. Alende ne’e elabora no formula perguntas 100, ne’ebe uza iha testu promosaun.

Distribuisaun mata dalan (manual) testu promosaun iha fulan Abril 2009, ba membru PNTL kuaje 3500 liu, hodi prepara a’an ba tuir teste.
Fomulasaun perguntas testu promosaun ba ofisiais, Inspeitur, Sub-Inspeitur no Ajenti Esperensia de Komando no Ajenti lahanesan, no testu promosaun ne’e rasik halo iha Bali, hafoin lori mai iha Timor Leste. Bainhira tu’un husi Aviaun iha Airoporto Comoro, UNPOL husi Kontijenti GNR/ Portugal mak ba simu no lori ba rai iha Compoun GNR, Kaikoli.

Durante antes tama ba teste promosaun, sekretariado sempre halao enkontro ho Komandante Geral PNTL, Segundo Komandante, Komandante Distrito, Unidade no Seksaun sira, hodi esplika konaba prosesu promosaun ne’e. Iha enkontro komisaun hetan kritikas no lamentasaun husi membru PNTL sira.
Asunto ne’ebe sai preokupasaun bo’ot ba membru PNTL mak salario, tamba hanesan ita hotu no Yayasan HAK akompainha, liu husi media katak, iha tinan kotuk membru PNTL sira atu halo greve tamba seidauk simu salario, tamba rejimi salaria no rejimi promosaun iha ligasaun. Ho razaun legal hirak ne’e, mak iha momento ne’eba labele selu salario PNTL nian, tamba promosaun seidauk halao, maibe ministerio hotu instituisaun estado nian, simu tiha ona aumento salario.

Durante enkontro membru PNTL, sira husu ba komisaun atu estuda problema ne’e hodi fo solusaun ruma ba governo hodi resolve lalais problema salario ne’e. Tuir komisaun solusaun ne’ebe mak bele halo, mak tenki altera uluk lei rejimi de salario PNTL, atu nune’e bele selu ona salario PNTL nian, ho retro-ativu ne’ebe la hein ba promosaun, nune’e mos prepara suplemento komando PNTL nian hodi simu salario foun ne’e.

Husi enkontro ho komandante sira, iha mos problema balu iha sistema administrativa iha instituisaun PNTL, hanesan memru balu la ativu servisu, balu hetan tiha demisaun depois reativa fali, balu tuir los atu promove ona, depois hetan intervensaun politika, depois sira la promove.

Problema hirak ne’e PNTL rasik mak aprezenta ba sekretariado komisaun promosaun, depois komisaun estuda informasaun husi problema hirak ne’e, depois buka dalan hodi evita problema hirak ne’e atu labele sai bo’ot no bele lao ho diak.

Iha realidade ba PNTL buat ladiak ba sira, tamba deit buat ne’ebe sira hakarak lahetan resposta ka rezultadu. Hanoin Segundo Komandante apar ho problema hirak ne’e, hanesan membru PNTL nain 10 iha governo antirior, ba tuir kursu iha Malaysia promove ba inspeitur, depois fila mai Timor, bainhia atu halo ona promosaun hetan intervensaun politika hodi kansela tiha promosaun ba membru PNTL nain 10 ne’e.

Komisaun estuda problema tuir vagas, hodi rekomenda ba posto hirak ne’e, Super-Intendenti 22 deit, entaun labele prense, hodi komisaun estuda fali proposta hirak nee, no halo proposta ida ba Governo oinsa atu promove membru PNTL nain 10 nee. Rezultadu promosaun, nain 7 promove ba inspeitur, no nain 3 la rekomenda tamba sira iha kazu. Proposta promosaun ne’e, komisaun ba halo enkontro ho komando PNTL, maibe PNTL rasik levanta kestaun ne’e, tamba la kontente (lasatisfas) ho membrus PNTL nain 7 ne’ebe promove.
Ho preokupasaun ida ne’e, komisaun husu komando PNTL rasik mak rekomenda membru PNTL ne’ebe mak diak, maibe ikus fali ladiak nafatin. Problema ne’e mak kontinua akontese iha rezultadu promosaun, bainhira komesa balu fiar no balu lafiar, balu kontente no balu lakontente.

Dadus konaba membru PNTL ida-idak nian los duni nia elijivel ka lae. Sekretariado haruka karta ba komando jeral PNTL nian hodi husu informasaun hirak ne’e. dever ba PNTL liu-liu departemento rekursu umanus no departemento justisa tenki fo informasaun ba sekretariado promosaun, no husi informasaun ne’e sekretariado haruka fali ba instituisaun kompetente sira hanesan Ministerio Publiku, Tribunais, UNPOL, Ministerio Justisa, para atu check lista naran ne’ebe PNTL haruka mai keta iha balu komete krimi ruma, se kazu ne’e pendenti hela iha Ministerio Publiku, Tribunais, ou UNPOL. Karik membru PNTL balu seidauk simu sertifikasaun ou seidauk rejisto. Informasaun hirak ne’e hotu haruka fali ba komisaun, hafoin komisaun fo sai premeira lista.

Sei hakarak implementa deit tuir lei, mak iha lei la hateten buat hirak hanesan ne’e. Lei dehan dever no obrigasaun komando jeral PNTL tenki haruka informasaun ba iha komisaun, depois hare lista ne’e publika, tamba ita hotu hatene katak realidade ita nia instituisaun PNTL, 2006 rahun no iha problema barak mak instituisaun PNTL infrenta, entaun lakohi iha protestu maka’as ba prosesu ne’e iha futuru. Komisaun toma inisiativa hodi kopera no ko’ordena ho instituisaun kompetente, instituisaun sira temi iha leten.

Tuir lei depois prense kriteria promosaun, komisaun hasai premeira lista elijibilidade, no membru PNTL se-se mak ilijivel ba promosaun ne’ebe. Komisaun hasai lista nee iha 05 de Novembru 2009. Atu informa mos, antes hasai lista ne’e, komisaun halo enkontro ho Segundo komandante PNTL no komandante Distrito no unidade hotu hodi esplika prosesu hasai lista ne’e. Intensaun husi hasai lista premeiru ne’e, atu ba membru PNTL hotu, liu-liu ba sira ne’ebe mak iha kazu mak nia prosesu pendenti atu halo rekursu hodi aprezenta ba komisaun antes hasi lista final.

Depois hasai premeiro lista, tuir lei fo tempu loron 8 ba kada membru hirak iha kazu pendent atu halo rekursu. Hare’e ba esperensia, katak informasaun seidauk bele pasa ho diak to’o baze, entaun komisaun fo tempu semana 2, atu hatama rekursu, maibe ita lahetan rekursu barak. Komisaun simu rekursu 164, depois sekretariado hare’e no estuda informasaun rekursu, hafoin solusaun hodi resolve problema, tamba tuir dadus husi Departemento Justisa PNTL nian, Ministerio Publiku no UNPOL nian, iha informasaun balu lalos, tamba bainhira konfirma informasaun rekursu ho dadus ne’ebe fo premeiru, iha informasaun balu lahanesan. Entaun komisaun toma inisiativa hodi halo reuniaun fali ho instituisaun kompetente sira ne’ebe fo informasaun ba sekretario Estado Tekniku, tamba informasaun soke malu.

Exemplu, iha kazu ida entre membru PNTL ida ho deviza Inspeitur ho Ajenti ida. Konfirmasaun dadus premeiru katak, membru PNTL inspeitur ne’e involve kazu no prosesu rejisto ona iha Ministerio Publiku. Bainhira estuda fali informasaun ne’ebe hato’o iha rekursu, hodi konfirma fali ho dadus husi Ministrio Publiku, foin justifika katak, membru PNTL deviza Inspeitur ne’e la involve iha kazu, maibe Ajneti ida ho naran hanesan mak involve iha kazu no prosesu rejisto ona iha Ministerio Publiku.

Alende halo konfirmasaun, halo mos enkontro ho Ministerio Publiku no prokudaro kaer kazu rekonese katak, eros ne’e akontese iha ministerio publiku, hafoin haruka fali karta ida mai iha sekretariado promosaun katak, lista premeiru lalos, no lista segunda ne’ebe foin haruka ne’e mak los.
Depois konfirma tiha informasaun iha lista sira ne’e hotu, hafoin komisaun hasai lista final, iha data 4 de Dezembru 2009. Hanesan hateten ona katak, kada prosesu sempre halo enkontro no diskusaun ho komandante PNTL sira, hodi esplika lalaok prosesu, tamba bainhira hasai lista final, laihatan ona reklamasaun, antes atu tama ba teste profesionais.

Iha premeira lista iha 3043 mak ilejivel. Depois lista final aumenta 3086, kazu ne’ebe la ilejivel tamba krimi, iha Ajenti nain 4, depois lista final tu’un ba Ajenti nain 2. La ilejivel tamba disiplinar iha Ajenti nain 2, lista final mantein, sertifikasaun 65, 60 Ajenti, 5 Sub-Inspeitur, ne’e mos iha lista final ita reduz. La elijivel tamba krimi iha Ajenti 26, Sub-Inspeitur nain 4, Lista filan Ajenti tu’un ba 9, no ofisiais laia. La ilejivel tamba laiha disiplina 24, 20 Ajenti no 4 Sub-Inspeitur. Lista final hela 17 ajenti.
Numeru ilijivel 29 Inspeitures 167 Sub-Inspeitures, 2880 Ajentis, la ilejivel 6 Sub-Inspeitur, 63 Ajentis, 2 Ajentis.

Iha Inspeitur 29 mak tuir testu, no 27 mak liu, hodi rekomenda ba posto hirak temi ona iha leten, tuir kapasidade ida-idak nian.
Iha Sarjento Xefe 9 komisaun rekomenda ba Super-Intendenti, Super-Intendenti Asistente, Sub-Inspeitur, Sub-Inspeitur Xefe no Sub-Inspeitur Asistenti.

Ba Ajenti esperensia komando, pasa iha tes konesemento profesionais (tertulis), sira ba phisikoteknik entervista, hafoin rekomenda sira ba iha posto hanesan, Inspeitur Xefe, Inspeitur, Inspeitur Asistente, no Sarjento Xefe, ka tuir vagas neebe determina ona lei. No ba Ajenti neebe iha esperensia komando, ho posto Ajenti, no Ajenti Prinsipal, ho period servisu tinan ida mai kraik, hetan konsiderasaun hodi tuir iha ajenti esperensia de komando.

Ba membru PNTL sira ho Posto Ajenti Senior no Ajenti, durante servisu kaer kargu (pozisaun) hanesan Xefe Operasaun, Administrasaun, ka Komando Distrito Unidade no kargu seluk, 12 meses, ultimo 4 anos, komisaun konsidera no rekomenda hodi kompete ba Posto Sarjento Xefe, Premeiro Sarjento, Sarjento.

Ba ajenti ne’ebe laiha esperensai komando, maibe promove ba Ajenti principal no Ajenti Xefe, rezultadu testu promosaun aumenta ho rezultadu esperensai servisu.

Iha ajente esperensia de komando, no sira iha diploma akademiku hanesan D3, D4, S1 no balu S2 (Master) no universitario, maibe deviza ajenti no seidauk iha esperensia servisu, komisaun konsidera sira hodi rekomenda tuir kriteria testu profesionais no testu khusus ida konaba kultura jeral, depois soma hamutuk notas rua ne’e, kuando pasa, automatikamente promove ba Inspeitur Asistente.

REZIME TRANZITORIO
AS VAGAS PREVISTA PARA OS POSTOS SAO AS SEGUINTES
POSTO NUMERO DE VAGAS
Superintendente Chefe 12
Superintendente 20
Superintendente Assistente 24
Inspector Chefe 41
Inspector 41
Inspector Assistente 129
Sargento Chefe 87
Primeiro Sargento 42
Segundo Sargento 335

Tuir lei strutura komando tenki hanesan Piramida, no ordem superior komando iha ema ida, tamba iha esperensia iha Guenea Bisau, komandante barak liu fali soldado, entaun se mak atu manda se. ida ne’e mos hatudu mai ita nia esperensia rasik, katak ita mos labele komete eros sira ne’ebe akontese iha pais seluk. Tamba ne’e, ita lebele rona deit ijejensia kada individu membru PNTL ida nia hakarak, hodi konsidera sira nia preokupasaun hodi tau sira hotu iha boot, entaun ita sei la ajuda hodi hadia instituisaun nee

Teste Profesionais tuir regulamento Governo premeiru ho valores 60, mak foin bele pasa, katak Ajenti pasa ba Ajenti Prinsipal.
Hare’e informasaun ne’ebe HAK aprezenta, no informasaun sira ne’ebe ita ida-idak iha, kuando hare’e di-diak problema laos iha prosesu, maibe problema iha implementasaun, tamba ne’e mak kuando implementa ona promosaun ne’e, hanoin laiha problema.

Konaba informasaun ne’ebe hateten katak, rezultadu promosaun membru mak liu, maibe komandante la liu iha teste promosaun.
Iha lei rejimi kareira, ponto 2 katak, komando mak iha kompetensia atu implementa rekomendasaun no rezultadu promosaun, hodi nomeia membru PNTL sira promove ba posto hirak define ona iha lei promosaun.
Komisaun promosaun apresia ho inisiativa HAK hodi organiza no realize diskusaun limitadu ne’e, maibe husu ba HAK atu esplika mos lei promosaun ba membru PNTL, tamba teste promosaun ne’e hatudu katak, ita nia PNTL barak mak seidauk iha konesemento konaba lei, tamba ne’e mak bainhira atu interpreta deit susar teb-tebes.

Tamba ida nee mak, maske mosu problema, kritikas, no deskontente husi membru PNLT sira ba rezultadu prosesu ne’e, maibe hakarak hateten katak, iha lei define klaru, talves ita kritikas tuir deit ita nia vontade no interes grupu no pessoal.


Moderador

Informasaun ne’ebe hato’o husi komisaun importante no interesante teb-tebes, hein katak ita hotu ne’ebe partisipa iha diskusaun ida ne’e foti informasaun balu ne’ebe relevante hodi esklaresemento tutan ba ita nia maluk sira, liu-liu membru PNTL sira hodi evita problema, tamba bazeia ba esperensia krize 2006, Amu Martinho Gusmao, mak iha ne’e, bainhira tensaun komesa mosu, ami grupu ida halibur malu iha Komisaun Justisa e Paz, tenta buka solusaun ruma hodi evita krize ne’ebe mosu, tenta atu eklarese diak ho ema sira hanesan ne’e, maibe tamba ami nia forsa lato’o, enfilizmente hodi akontese duni krizi.

Husu ba Sra. Isabel Fereirra (Presidente Komisaun), atu esplika, oinsa instituisaun PNTL nia preokupasaun hodi hare’e ba problema ne’ebe mosu iha PNTL laran, relasiona ho problema deviza, tamba ita bo’ot sira mak iha mandato, mak la komanda fali mos, ida ne’e kestaun bo’ot ba ita hotu.
Tuir ami nia observasaun katak, komesa mosu ona hahalok ka atetude desordem husi membru PNTL balu, hanesan tama la tuir oras (tarde), maibe tuir ida-idak nia hakarak deit. No hare’e katak komando lafunsiona ona iha ne’eba.


Orador : Komisaris Afonso de Jesus.

Hau hanoin saida mak Sra. Isabel (presidenti komisaun) esplika, ida ne’e mak prosedur, no iha oportunidade ida ne’e, atu konta uitoan situasaun balu ne’ebe akontese iha pasado molok atu tama ba 2006,
Iha tempu ne’eba, PNTL iha hanoin ona atu halo prosesu promosaun internal iha PNTL laran, maibe tamba situasaun hodi kansela tiha, tamba ema hotu-hotu hakarak ba hola (okupa) posizaun ida que a’as.
Konaba promosaun ida ne’e, ho baze legal ne’ebe iha, konserteja Ami iha komando iha lamentasaun bar-barak husi membru sira, maibe komando kontinua fo nafatin esplikasaun katak, prosesu ida nee foin premeira vez, no tranzitorio hodi halao iha tempu badak, no ba aban bainrua prosesu promosaun tomak sei entrega ba iha komando halao.
Esforsu ida ne’e mak komando tenta esplika hodi hakalma membru sira, hodi kontinua fo kontribuisaun ba servisu PNTL nian, hodi garante siguransa nasional nasaun nian.
Hau ba ona iha Distrito Lospalos, Liquica Same, hodi koalia ho membru PNTL sira, iha enkontro sira mos hato’o katak, prosesu mak lao duni hanesan ne’e, no kontinua simu rezultadu ne’ebe mak iha, tamba laos komando mak halo teste promosaun.
Membru ida-idak mak estuda antes depois ba tuir tes, kuando tes la-liu husu ba ita nia a’an rasik tamba sa, laos husu fali ba komando, tamba prosesu promosaun laos komando mak halo, maibe komando nia kompetensia mak implementa (exekuta) rezultadu promosaun kontinua lao ba oin.

Iha dia 27 de Marsu 2010, hotu-hotu tula ona diviza foun, maibe balu seidauk satisfas ho rezultadu ne’ebe mak iha, no preokupasaun ida ne’e mak mosu duni iha distrito sira.

Konaba buat balu ne’ebe Sr. Jose Luis hateten, dala ruma komando laiha tiha ona, hau hanoin informasaun hirak ne’e balu mos konkreta, tamba prosesu promosaun halao tiha ona maibe implementasaun Ami (komando PNTL) seidauk halao. Hau bele koalia franca (terbuka) ba ita bo’ot sira (koalia la subar ka iha kotuk).

Komando tenta nafatin atu implementa rezultadu ne’e bele lao ona, atu gosta ka la gosta, rezultadu mak ne’e ona, atu beik ka matenek, tenki lao nafatin hodi hare’e fali prosesu tuir mai iha futuru.

Problema ne’ebe mak agora komando PNTL infrenta mak, iha distrito balu komandante ho deviza tuan, komanda hela nia maluk sira ne’ebe deviza sae ona. Hanesan ohin Komisaun B Parlamento Nasional Deputadu Duarte Nunes levanta problema ne’e, buat ida mak realidade, maibe komando PNTL tenta nafatin oinsa mak bele ona implementa tiha rezultadu promosaun, depois ita kontinua fo konfiansa ba sira hodi kontribui, atu ami ida-idak halao nafatin responsabilidade hanesan ajenti siguransa ba iha nasaun ida ne’e, depois tenta hodi resolve iha futuru.
Konaba preokupasaun membru PNTL sira nian, komando hare’e katak, strutura tuir lei ne’ebe iha, kolokasaun membru promovido ba posto hirak defini iha lei seidauk suficienti. Komando sei presiza tan, tamba komando iha preokupasaun hodi tenta nafatin ba hadia depois promosaun tranzitorio remata, bele hare’e iha future, komando bele halo promoasaun tuir komando nia haree katak, kandidato promosaun sira iha duni kbi’it no esperensia para kolokasaun pozisaun lolos iha fatin neebe mak proprio.
Alende ne’e, molok membru ida atu kandidato, tenki tuir uluk kursu lideransa, hafoin promove, atu nune’e labele kria problema ne’ebe mak agora dau-daun ita infrenta.

Hare’e ba lei, antiquidade mos koalia, maibe prosesu promosaun ne’e ita ema mak halao, konserteja buat balu konsege implementa no balu seidauk konsege, kondiaun ne’e mak halo PNTL sira barak ladu’un satisfas, hodi lamenta katak, prosesu ne’e lao ladu’un justo.

Informasaun konaba problema deviza ne’e sai preokupasaun ita hotu nian, tamba ne’e agora iha ona komisaun akompainhamento ba prosesu implementasaun deviza foun, sei tu’un ba distrito ida-idak hodi esplika ba unidade no departemento PNTL distrito sira, atu sira mos iha konesemento ba prosesu ne’e, tamba, hanesan Sra. Isabel esplika katak, komandante sira rasik sempre enkontro hamutuk ho komisaun, maibe dala ruma komandante Distrito sira mak la transmiti informasaun ba membru sira iha distrito.
Alende ne’e molok prosesu promosaun realize, ekipa promosaun halo uluk tiha ona sosializasaun informasaun konaba prosesu promosaun deviza PNTL ne’e, maibe dalam ruma membru PNTL sira iha distrito mak la du’un intende di-diak ka ami membru ekipa mak halo sosializasaun ladu’un intepreta lo-los lei promosaun, hodi halo fali konfuzaun ba membru PNTL sira. komando fo nafatin korajem ba membru PNTL sira, atu fo nafatin apoio ba komando hodi hare’e prosesu tuir mai bele realize ho diak liu tan.
No konsiderasaun ba problema hirak ne’e hotu, sai hanesan esperensia ba ita hodi hadia fali buat hirak ne’ebe ladiak, atu nune’e bele fo satisfas fali kolega hirak ne’ebe halo treinu.

Iha parte seluk Adjunto Komandante PNTL Komisaris Afonso de Jesus, fo nafatin informasaun ba komandante distrito no unidade sira katak, maske la avansa (pasa), maibe ita bo’ot sira nia eskalaun osan (salario) lao nafatin, ida ne’e hanesan vantazem diak tamba dala ruma ita hotu hakarak sae deviza ba butuk hamutuk iha Super Intendente Xefe no Super Intendenti. Adjunto Komandante kompara katak, membru PNTL ho kuantidades 100.000 ba leten hanoin bele, maibe agora foin iha membru PNTL 3000, kuando ita hotu hakarak sae deviza ba Super Intendenti Xefe no Super Intendenti, hakarak hetan pozisaun a’as, bainhira Hau (Adjunto Komandante) sai mak foin fo oportunidade ba membru PNTL seluk hodi kompete ba pozisaun.

Menjazem durante visita, Adjunto Komandante husu ba membru PNTL sira atu pasiensia, hodi aprende no buka hatene barak, siensia no referensia koanba polisia, hodi aumenta esperensia no buka estuda siensia politika. Tamba iha futuru ita bo’ot sira (membru PNTL) hakarak hetan pozisaun komandante unidade, distrito no Adjunto Komandante Jeral PNTL, ita bo’ot sira iha ona konesemento no esperensia hodi kaer komando no lidera instituisaun hodi ba oin, atu nune’e labele monu bei-beik ba failansu ne’ebe akontese iha pasado.

Ho esplikasaun hirak Adjunto Komandante no komisaun akompainhamento hato’o, komandante distrito no unidade sira, balu komesa kalma ona, maske sira balu sei iha afatin duvidas ba rezultadu promosaun deviza.
Preokupasaun bo’ot liu mak impletasaun prosesu promsaun deviza foun, tamba membru balu deviza sae tiha ona maibe to’o agora seidauk implementa, depois futuru mai hare’e fali katak saida mak ita bele halo no labele halo tan.

Problema seluk mak, ita nia Instituisaun PNTL ne’e foin hari, elementus barak, no problema neebe sira infrenta, sira la mai hato’o iha komando, maibe sira hato’o fali iha ema seluk ne’ebe diak liu. Ba membru PNTL sira foun no foin sae katak membru PNTL foin iha 3000, no hare’e ba statistika katak, bainhira lei pensiun nian sai, membrus 100 resin komesa sai ona no oportunidade ba ita bo’ot sira mak troka.


Moderador.

Informasaun ne’ebe hato’o, nudar esforsu no obstakulu ne’ebe instituisaun PNTL hasoru. Hau hanoin klaro bainhira atu buat mudansa ruma iha instituisaun ida nia laran, sempre hasoru problema hanesan ne’e. Esperensia ida mos fo hanoin fali mai iha HAK katak, iha fulan Dezembru 2009, halo evaluasaun staff no staff ida-idak mak evalua rasik sira servisu, depois fo sai rezultadu, mosu kritikas no lamentasaun oin. Dala ida tan ida ne’e hanesan dezafiu ne’ebe akontese tamba ema ida-idak ne’ebe lakohi leno rasik sira nia a’an no bainhira ema seluk leno fali nia a’an, la kohi simu rezultadu ne’e hodi kontribui ba mudansa.

Oinsa prespetiva komisaun B Parlamento Nasional hodi trata asunto ne’e (problema promosaun deviza PNTL), tamba ba ami sai preokupasaun bo’ot, maske dala ruma la mosu iha publiku, maibe sei karik ita hare’e hanesn problema balu ne’ebe mosu iha Ermera, rumoris balu karik mosu iha Dili, bele konsidera mosu tamba impaktu husi asunto ida ne’e. Ita tenki konsidera preokupasaun hirak ne’e hanesan serio ida, tamba ne’e instituisaun ita nian (PNTL) ne’ebe garantia ita hotu nia siguransa, karik iha problema, mai ita hamutuk hodi resolve.


Orador (Presidente Komisaun B Parlamento Nasional).

Agradese ba Asosiasaun HAK, tamba organiza evento (diskusaun limitadu) inportante ida nee, hodi hatudu katak, laos instituisaun estado (Governo no Parlamento) deit mak preokupa konaba asunto ida nee (problema prosaun deviza PNTL). Partisipasaun sosiadade sivil mos importante, hodi kontribui ba buka solusaun ba resolve problema promosaun deviza foun ba membru PNTL.
Hare’e ba esforsu neebe ita hotu halo hanesan hateten ona katak, depois de prosesu ne’e lao, mosu polimika oin-oin, tamba nee nudar Presidenti Komisaun B Parlamento Nasional neebe asunto siguransa, nia knaar mak fiskaliza servisu governo. Konaba promosaun deviza PNTL, Depois hetan dadus no brifig husi SES, Parlamento Nasional hanoin katak, problema ne’e mosu nia impaktu mai husi faktores barak, hanesan Sra. Isabel hateten katak, sempre halo enkontro ho komandante Polisia hodi fo informasaun, hodi hatutan ba membru sira maibe tamba servisu barak no ladu’un hanoin katak, importansia to’o iha ne’ebe? entaun dala ruma fo brifing deit, halo membru polisia balu komprende no balu la komprende, entaun bainhira partisipa evento bo’ot ida hanesan ne’e, hodi determina sira nia futuru, membru PNTL rasik la preparado no determinasaun hodi hetan benifisiu husi evento ida nee. Tamba ne’e mak bainhira hare’e nia maluk sira lao hakat ba oin, nia hela ka marka pasu iha fatin. Ida nee bele kria problema ida tamba informasaun ne’ebe pasa la too ba kraik.
Prosesu promosaun intermus de enkuadramento legal diak ona, hodi tama ona iha fase 2. Tamba prosesu iha fase premiru nia implementasaun to’o iha ne’ebe ona?
Agora dau-daun Sekretario Estado Siguransa, hamutuk ho Komanadante Jeral PNTL, halo programa oinsa mak implementa rezultadu promosaun, hodi hare’e katak rumoris hirak namkari iha publiku, aumenta, mantein no hamesnus, maibe ita tenki lao ba oin. Ita labele rona deit rumoris no isu ita parado ho ida ne’e. Ita kaer instituisaun nasaun ida nian tenki lao ba oin, ida ne’e mak importante.
Ba ami (Parlamento Nasional) importante implementa buat ne’ebe que halo ona, labele rona deit depois parado, ida ne’e la benifisia ba prosesu ne’e lao ona hodi reforma seitor siguransa, tamba parte F-FDTL halo ni-nian no parte PNTL halo ninian, tamba parlamento aprova ona lei 3, Lei Defeza Nasional, Lei Siguransa Nasional, no Lei Siguransa Interna.

Promosaun hanesan parte ida hodi reforma seitor siguransa, tamba ne’e bainhira prosesu ne’e lao, tenki lao nafatin ba oin, labele hare’e deit interese individu ka grupu la satisfeito, atu empata fali instituisaun nia moris no fortifikasaun ba oin. Ida ne’e laduun fo benifisio ba ita nia instituisaun, hanesan ita hotu hatene, krize 2006 instituisaun PNTL kuaje rahun total kompara ho F-FDTL. Situasaun ida ita here’e katak, instituisaun PNTL atu lao mesak ba oin senti difisil teb-tebes, tamba fatores barak. Ita mos labele haluhan katak instituisaun PNTL, UNTAET mak hari’i no kaer to’o ohin loron. Foin iha tinan ida ne’e mak entrega poder polisia husi UNPOL ba PNTL iha Distrito balu, no hanoin katak iha rohan husi tinan 2010, bele entrega hotu ona poder ba PNTL atu lao rasik ba oin. Ida ne’e importante atu konsidera, ita hari’i instituisaun ida, depois ema seluk mak kaer depois ita hare’e deit, entaun ita nia kontribuisaun ba ema ne’ebe kaer lahanesan ho ita ne’ebe kaer rasik.
Iha faktores no seitor barak fo impaktu negativu ba instituisaun PNTL hodi lao ladu’un forte hanesan ita hotu hakarak. Tamba ne’e hanoin importante tenki impleta, tamba komisaun entrega ona nia kna’ar ba konselho ministro, aprova no promulga ona, agora iha fase ida implenta. Tamba ita konsidera hanesan polimika no dezafio bo’ot ida no ita lakohi atu ita nia instituisaun atu nakfera tan. Hanoin ho esprito ne’ebe ita hotu iha, diak teb-tebes laos ba parlamento no governo deit.


Moderador

Hanesan Deputadu Duarte Nunes hateten katak, Parlamento Nasional kontinua fo apoio politika ba prosesu promosaun atu kontinua lao ba oin, hau hanoin kontribui liu husi kaer kna’ar nudar orgaun kompetensia hodi halo fiskalizasaun hodi hare’e katak, karik iha prosesu ne’e mosu buat ruma la transparante no la akuntabilidade tenki foti medidas hasoru orgaun ne’ebe ezekuta politika ida ne’e atu nune’e bele alkansa objetivu tuir ita hotu nia hakarak


Orador : Dr. Aniceto Neves (Observador Akademiku no ONG Nasional )

Topiku diskusaun ida ne’e lori ita ba ona iha konklusaun katak, Promosaun PNTL iha problema, tamba kontradisaun entre espetasaun ho polisia neebe mak hein rezultadu promosaun bazeia ba realidade ne’ebe mak lidera husi ekipa komisaun tekniku, Governo no instituisaun kompetente sira.
Kontribuisaun nudar ema ne’ebe mak ativu hodi hare’e ba serivu polisia nian, kuando problema ne’e la jere ho di-diak, bele hamosu problema no violensia. Ita koko atu maneija konfilito ne’ebe sei eziste, depois ita lakohi koko atu jere problema foun ne’ebe iha indikasaun bele hamosu violensaia, tamba fasil ba ulun bo’ot sira atu du’un deit ba Arte Marsiais mak sala.

Durante tinan 10 nia laran, membru PNTL iha espetasaun bo’ot ida katak, bele hadia sira nia situasaun pesoal liu husi prosesu promosaun. Ofisiais polisia sira bele sai polisia ida ne’ebe iha dignidade, hetan fiar, hetan respeito, no mos iha kbi’it atu halao ordem tamba iha espetasaun ba kondisaun ruma. Kondisaun ida ne’e kria husi kualidade servisu ne’ebe halo, maibe iha realidade kuando tama iha prosesu ne’e hasoru problema, ne’ebe mai husi liur no bele mai husi sira nia laran rasik.
Problema husi laran tamba aprende husi situasaun ida. Espetasaun membru PNTL barak mak atu hetan promosaun deviza, tamba esperensia enkuanto kuando hari instituisaun PNTL iha momento ne’eba, deviza foti fo ba malu deit, hodi impaktu ba membru PNTL balu la preokupa, hodi le referensia manual ne’ebe simu husi komisaun. Testu promosaun balu ense ba kona hotu no balu ense sala barak liu fali, tamba hanoin katak tinan 10 ona iha oportunidade hodi ba ida ne’eba. Uluk ita kolega PNTL sira ba deit iha sentro treinamento no formasaun fulan 3, hetan deviza Sub-Inspeitur no Inspeitur, oinsa ho esperensia tinan 10, tuir tan kursu iha Malaysia, Australia, Sigapura no America, depois hau nia deviza tuun fali, ida nee imposivel.

Ida ne’e problema ne’ebe mak rai hela iha membru polisia ida-idak nia laran. Iha oportunidade ne’e, ho independente hau halo ona diskuasaun ho membru polisia deviza kiik to’o bo’ot iha distrito hanesan, Distrito 4 parte Loro Sae hotu tiha ona, Rai Klaran (Suai, Ainaro, Manufahi, Aileu) hotu tiha ona, no Loro Monu (Ermera, Liguica, no Bobonaro) halo hotu tiha. Iha informasaun barak konaba problema ida, tamba ne’e informasaun hirak fo sai laos inventa, maibe realidade. Iha forum ruma bele aprende tan ka hetan tan informasaun balu konaba faktus problema hirak neebe akontese.

Tuir fali hakarak hateten katak, dalan atu kanal problema ne’ebe budu hela iha polisia nia laran laiha, maibe trata fali problema polisia hanesan trata problema Feto Sa no Uma Mane.
Ekipa komisaun tekniku ne’ebe lidera prosesu promosaun hamrik firmi ho baze legal ne’ebe mak iha hodi koko esplika-esplika, maibe iha realidade problema mosu tamba lei ne’e rasik.

Kestaun seluk, komandante sira hateten forma ona ekipa ruma, los duni iha distrito ami simu ona informasaun katak, ekipa ne’e atu tuun ba distrito hodi hamaus malu, fo informasaun, sosializa para kalma-kalma (trata hanesan Feto Sa no Uma Mane). PNTL nudar instituisaun Estado nunka trata hanesan ne’e. Orgaun ne’ebe mak iha kompetensia para atu dezemvolve PNTL ho baze legal, ita nunka mais firmi ho ita nia pozisaun, tamba lei rasik iha problema, tamba ita halo testu promosaun tuir lei ne’e mak problema ne’e mosu, tamba sa ?.

Hau haree katak, durante nee ignora aproximasaun sientifiku (pendekatak-pendekatan ilmiah/ ilmu pengetahuan), (paradigm, methodology) konaba polisia nee rasik, tamba ita hanoin katak polisia nee bele dezemvolve ho UNPOL deit, dezemvolve liu husi deputadu sira halo lei deit, bele dezemvolve liu komando, ministro no sekretariado deit, no ita ignora komponente social barak, tamba nee mak ita failha hanesan nee.
Ita halo promosaun, katak ita halo selesaun iha promosaun nee, ita nunka uza teste hanesan kondisaun ultimo.

Uluk hau (Dr. Aniceto Neves) nudar membru Painel Avaliasaun, presidente mak Dr. Ivo Valente, hodi hatene diak polisia hirak mak involve iha problema durante krize no nain hirak mak latama iha lista durante krize.
Parte seluk hare’e katak problema ne’e mosu tamba, bainhira lista sai hanesan ne’e, membru ilejivel ba tuir teste, maibe tamba saida mak, kanditados promosaun hirak nilai diak deviza tuun, no sira ne’ebe nilai la diak deviza sae.
Hanesan instituisaun PNTL, tuir konsemento universitariu no indenpente, hanoin tenki uza buat lubuk bo’ot ida para, ezamina kada pessoal bele hetan oportunidade ba dezemvolvidu iha promosaun ka lae?

Agora uza deit Filtru 3, no uza deit rekomendasaun husi Painel Avaliasaun, katak ilejivel ka ilejivel hafoion ba tuir formasaun iha fulan 3, depois fo ona Re-sertifikasaun, maibe tenki konsidera ilejivel mak foin bele tuir promosaun, hafoin uza Filtru Sertifikasaun, Disiplina no Krimi.

Konaba politika promosaun kuandu bersifat melamar, hanoin bele uza deit Filtru 3 nee, maibe kuandu bersifat kompete para atu hetan promosaun, entaun ita uza deit filtru 3 nee lato’o.
Agora foin uza deit filtru 3, iha tiha ona problema, no problema nee rasik kuandu ita firmi sei mosu problema, tamba ba Hau (Dr. Aniceto) nia haree tomak instituisaun PNTL PNTL, paling tidak iha kategoria lubuk boot ida. Kategoria premeiru Aspeito Sistema, Regulamento, Polisia nee harii ho baze rezimi lubuk boot ida hanesan ohin Sra. Isabel aprezenta.
Ita uza ka lae rezimi hirak ne’e hodi ezamina no evalua ita nia ofisiais PNTL durante ne’e, sei ita uza ida ne’e nia kauza hipotetik nee iha ne’ebe? tamba foin uza deit ida problema mosu, entaun kauza hipotetik saida? paling tidak ita mosu deit ho kauza hipotetik to’o ona, depois mak ita hetan rekomendasaun no solusaun.

Parte seluk determina kategoria depois hamosu rekomendasaun konaba problema, no defini kategoria, depois deskuti Gap, hafoin hamosu kauza hipotetik katak, membru ida labele pasa tamba, rekomendasaun husi kauza hipotetik nee.
Tamba nee mak husu ba komisaun atu uza sasukat hirak nee, hodi dezemvolve iha prosesu teste.

Kauza kategoria seluk mak Oportunidade, katak sukat membru PNTL hotu nia oportunidade to’o iha ne’ebe hodi aprende ?

Exemplu :
Membru polisia ida Durante tinan 5-6 tugas deit iha Bagia Foho Leten neeba, nunka le jornal, rona radio, atu liga deit mai komandante iha Baucau, tenki sae Kuda lubuk boot ida, oinsa mak nia bele hatene dezemvolvimento polisia iha nivel nasional. Parabola ne’ebe monta iha posto polisia mos a’at tiha ona, tamba petugas sira la uza ba nonton Notisias, maibe nonton fali Film India no seluk-seluktan.

Entaun kestaun oportunidade, membru Polisia balu ita haruka servisu hanesan atan, no balu promove bei-beik. Tamba nee mak bainhira halo promosaun, la konsidera oportunidade entre membru husi area rural hanesan ho membru ida iha sidade distrito no nasional.

Kestaun seluk Aviabilidade (kemampuan/ kapasidade) iha ligasaun ho oportunidade. Membru polisia iha Dili, iha oportunidade barak hodi aprende tamba asesu ba informasaun diak, hanesan sira hare, rona, partisipa, no sira rasik esforsu.
Alende ne’e, tamba balu iha relasaun besik ka famialia (Kolega, Primo/a, Maun no Alin), hetan oportunidade barak no lalais, ba promovsaun no ba tuir formasaun be-beik iha Malaysia, Afrika, Australia no rai sira seluk, jadi nia kapasidade aumenta ba beik.
Agora kompara ho polisia ida hela iha Tilomar, Tumin, Oe-Cuse nian, tuun mai iha Distritu fulan ida dala ida hodi foti deit osan. Oinsa mak ita atu konsidera sira iha kapasidade hanesan atu tuir teste promosaun ida nee no pasa ka lae?.

Hanoin seluk mak prosesu ne’e rasik, kondisaun saida mak ita prepara ba ita nia membru polisia sira atu prepara duni ba tuir teste ne’e ? tamba senti deskontente uitoan ho prosesu konsultasaun. Komisaun promosaun inklui Sekretario Estado Siguransa, halo fali konsultasaun ho ONG hanesan, Belun, Cruz Vermelha, no Asia Fundation, informasaun konaba lalaok servisu polisia nian oinsa mak atu hetan husi ne’eba? Tamba tuir hatene ONG hirak ne’e nia servisu laduun iha ligasaun no relasaun barak ho servisu polisia nian.
Hau agora laos staff HAK ona, maibe tamba saida mak ita boot sira (komisaun promosaun) sei alrgi ho HAK no organizasaun Direitus Umanus seluk, neebe iha faktus barak konaba servisu polisia nian.

Hau hanoin asunto ida nee hanesan, atu legaliza no justifika deit katak, komisaun halo duni konsultasaun ho sosiadade sivil.
Hanesan Timor Oan, husu ba komisaun promosaun atu labele tarata Instituisaun PNTL hanesan ne’e, tamba laiha Timor Oan ida mak hakarak kritika servisu ita nia polisia nian, tamba sira la kohi ukun rasik a’an, maibe tamba hakarak ukun rasik aan ne’e mak hodi halo kritika ba servisu Polisia nian no sistema servisu Instituisaun PNTL nian, ho intensaun atu hadia no dezemvove.

Buat seluk kestaun komunikasaun iha nivel interno no externo. Nivel interno existe struktur Sosio Matrix. Tamba kestaun sira ohin hateten katak, tratamento la hanesan entre membru polisia ofisiais ho elementos, konserteza oportunidade la hanesan. Kondisaun nee hamosu ona Gap entre unidade sira iha instituisaun PNTL laran ho diferensias ne’ebe sai bo’ot.
Relasaun no komunikasaun entre membru polisia ida ho ida seluk iha ona sentimento la fiar malu. Kondisaun ne’e nia resiko mak bainhira promosaun deviza la sae, foti deviza soe tiha ba rai, halo palang ba Sekretario Estado Siguransa hanesan iha krizi nia laran.

Nivel externo katak, akontesemtno krize forma ona sentimento oin-oin, maske ita konese membru polisia ida-ida diak tebes, kauza situasaun pesoal iha kapasidade maibe, iha promosaun nilai diak, no tu’un deviza. Alende nee, komandante komandante balu fila akuza membru nee laliu, tamba involve iha kazu.

Kategoria seluk mak Interese, hare ba lei 3, Deputadu Duarte Nunes temi, relasiona ho testu ka modalidade tekniku neebe atu prepara polisia, refere ba rezimi nee ka lae? ita kompriende interese kestaun siguransa nasional ba nasaun nee ka lae?.
Sei ita halo intregasaun problema hirak nee existe iha polisia laran, depois ho Gap nebe hamosu husi lei ne’e rasik, ita iha oportunidade para atu jere problema hirak nee sai equilibru ka lae?.

Konaba kategoria hotu ne’ebe temi ona iha leten, ita la preparadu didiak no ladu’un tasak (kurang matang) atu evalua ba pontu hirak ne’e, konserteza ita failha deskreve faktus ruma ne’ebe existe husi pesoal ida, mak imposivel atu formula kauza hipotetik, entaun rezumu neebe halo laiha apoio nesidade ida que forte, no ikus hateten deit katak, ne’e ordem, desijaun, lei, hodi hotu-hotu tenki halo tuir.

Ne’e kestaun tekniku ne’ebe hakarak hato’o ba ita bo’ot sira, depois mak ita bele deskute tan, tamba ita hotu hakarak dezemovolve polisia ba oin.





Moderador

Observasaun husi Aniceto Neves, ita tenki fo konsiderasaun husi parte tekniku ne’ebe agora implementa da-daun, nune mos iha nee iha deputadu sira, bele konsidera hodi sai hanesan bagazen ba ita bo’ot sira, atu nune’e bele halo buat ruma hodi hadia iha nivel sistema tamba, hanesan temi ona katak, problema ne’e mosu tamba dezeinha ba sistema ne’e rasik, liu-liu iha parte konsultasaun hili fali ONG Belun, Cruz Vermeilha no Asia Fundation.
Instituisaun PNTL ita hotu nian no iha hodi garante ita hotu nia direitu ba siguransa no moris hakmatek, tamba ne’e mak buat neebe ita halo, tamba hadomi instituisaun PNTL.


Sra. Isaber Fereirra.

Konaba partisipasaun Cruz Vermeilha, Belun no Asia Fundation, laos halo konsulta, maibe tama iha grupu trabailho ho prioridade nasional ba seitor siguransa nebe governo liu husi Sekretario Estado Defeza no Siguransa mak forma ka hari’i. Involvemento ONG BELUN, Cruz Vermeilha, no Asia Foundation, bazeia ba proposta husi governo. Konaba ligasaun entre ONG 3 ne’e ho servisu PNTL nian hanesan, Belun iha akordu ida ho Sekretariado Estado Siguransa, iha diresaun para preve konflito. Asia Fundation halo estudu ida konaba polisia komunitario.

Hau hanoin ita hare’e ba instituisaun ida ne’ebe mak, nain ba ida no ida ne’ebe mak importante liu, atu hetan konsulta no ida ne’ebe mak importante liu atu hetan informasaun, tuir lolos informasaun ba hotu-hotu atu hetan, hanesan ohin hateten, tamba tempu laiha hodi komisaun la halo konsulta ho sosiadade sivil, liu sira ne’ebe mak servisu iha area direitus umanus.

Atu klarifika deit ba ita bo’ot sira atu labele hakfodak tamba saida mak halo konsulta ho Cruz Vermeilha ne’ebe nia servisu so trata deit asunto humanitarian. Hau hanoin aliende atende asunto humanitarian Cruz Vermeilha mos bele hatene informasaun konaba servisu polisia nian.
Hau hanoin laiha bandu ida atu halo konsulta ba entidades sira seluk. Atu klarifika deit, oinsa brifing ba grupu ne’e liu husi ONG 3 temi iha leten, brifing ba korpus diplomatiku sira iha grupu nia laran, inklui ONG 3 ne’e, para atu hateten katak laos sira la halo servisu ba PNTL, ne’ebe sira laiha direitu atu hetan informasaun ne’e ka tamba saida mak konsulta fali ho sira, hanoin laiha razaun para atu separa no diskrimina sira nia partisipasaun.


Dr. Ivo Valente (Expert Direitu no Eis Presidenti Komisaun Triazen PNTL)

Los duni iha tinan hirak liu ba hau ho Dr. Aniceto Neves, involve iha komisaun Painal Avaliasaun, maibe servisu komisaun ne’e hanesan Adhock deit, halo avaliasaun ba dokumentos polisia 3500 liu.
Servisu ne’e halao tiha ona iha tinan hirak nia laran iha tempu Governo Anterior, ami kontinua deit. Servisu komisaun mak halo avaliasaun ba membru polisia ida-idak, depois halo rekomendasaun, tuir instituisaun ne’ebe iha kompetensia.
Exemplu kazu ne’ebe iha indikasaun krimi, rekomenda ba Ministerio Publiku no kazu ne’e iha indikasaun disiplinar rekomenda ba instituisaun PNTL hodi foti medidas disiplinar hasoru membru PNTL indisiplinario.

Husi esplikasaun, hanoin painel avaliasaun fo deit apoio mak parte sira presiza iha prosesu promosaun, inklui komisaun promosaun, kuandu sira rekere informasaun ruma, ami atende sira nia preokupasaun hirak nee. Ida nee mak servisu komisaun avaliasaun nian loron-loron.

Atu kontribui hanoin no esplikasaun refere ba informasaun sira ohin iha diskusaun, hau iha konkluzaun rasik, laos husi komisaun nian, maibe husi individu hakarak kontribui deit esplikasaun ruma para atu hadia ka evita polimika ne’ebe mak mosu dau-daun ne’e.

Hare ba preukupasaun ne’ebe Asosiasaun HAK foti iha relatorio nee, hau iha konkluzaun ida katak, parese polisia sira, liu-liu iha distrito sira la hetan informasaun detailhus no klaru konaba kriteria elizibilidade ka kriteria barometer ida justu ba sira hotu-hotu.

Ohin Dr. Aniceto Neves, foti kestaun lubuk ida konsidera hanesan presidente mos, maibe hau hare’e hanesan ohin, ho lian Indonesia karik Pemaparan ka brifing premeira vez husi Dra. Isabel, foti kestaun ilijibilidade 3.

Iha Ilizibilidade balu identifika katak infrasaun (sei la rona sala) sura ne’e komesa husi 7 de Agustus 2008 – 07 de Agustus 2009. Ida ne’e iha tendesia mosu diskriminasaun (ne’e hau nia prespetiva).
Polisia balu keta hanoin hau mak enterpreta sala esplikasaun ka hau mak seidauk simu informasaun lolos. Sira be halo infrasaun antes data ida nee, elizivel atu tuir formasaun, Ida ne’e mosu diskrimisaun entre polisia ida ho polisia seluk, kuando laiha informasaun lolos ba polisia sira hotu-hotu.

Premeiru, Membru polisia sira konese malu hodi hateten katak, ida ne’eba halo infrasaun todan liu hau, depois nia pasa, nusa mak hau la pasa?.

Segundo, iha mos faktores determinante balu karik keta iha dekreito lei no 16/ 2009, konaba promosaun PNTL seidauk esplika ba polisia sira, Exemplu konaba, barometro saida mak bele sai sasukat hodi polisia ida bele hetan promosaun.
Exemplu seluk, lamentasaun konaba kriteria Antiquidade servisu, balu dehan hau servisu komesa 2000, 2002, maibe ajente ida tama ikus, nia deviza mak sae uluk, Entaun kriteria iha lei define ka lae, Antiquidade bele sai sasukat ida hodi valoriza PNTL ida atu hetan promosaun?, tamba ba hau konsidera iha lei seidauk iha esplikasaun klaro, tamba ohin hare’e iha lei 16/2009 seidauk esplika iha ne’eba.
Terseiru konaba formasaun. Ba membru polisia hetan formasaun iha rai laran no mos iha rai liur, sai duni mos sasukat ka lae?, tamba balu hetan promosaun no balu la hetan promosaun. Informasaun hirak ne’e dala ruma latoo iha polisia, liu-liu iha area remotas, preokupa los ka lae?, komisaun promosaun keta iha diskriminasaun ruma tamba faktores sira nee.

Hau nia preokupasaun ho nia solusaun mak ne’e, maibe presiza liu mak sosializasaun husi komisaun promosaun. Hanoin ita hotu iha nee atu ajuda komisaun promosaun hodi distribui no elemina informasaun ne’ebe los.





Padre Martinho (Expert Sosial no Reprezentante Igreja Katolika)

Bazeia bazeia ba intervensaun Sr. Aniceto Neves, relasiona ho esplikasaun husi Sra. Isabel, hau nia ideia maske laiha diskusaun anterior ho Sr. Aniceto Neve. Maibe intituisaun ne’ebe hau iha ezatamente mais ou menus hanesan intervensaun Sr. Aniceto nian.
Konaba problema deviza neebe akontese iha PNTL, hau la halo peskiza, maibe polisia balu mak mai hatoo informasaun hanesan lamentasaun deit ba Amu Lulik katak, kuanvensaun, hau hateten katak, diak liu membru polisia hirak ne’e lalika sai polisia deit ona, tamba hare’e ida ne’e hanesan faktores ne’ebe halo frajilidade iha PNTL nia laran, maibe antes ba to’o iha neeba hateten uluk buat ida, kuando ita formula lei, tuir matenek nain Thomas Aquinho nia hateten Ordinik Rasionis Abnum Comuni, nee hateten katak lei ne’ebe ita halo tenki tuir ordem rasional, no servi ba bem komum, na verdade lei ne’ebe halo ba polisia podeser la serve bem komum.

Hau ladun kontente bainhira hateten katak Deviza la sae, maibe Salario Sae. Ida nee laos kestaun salario, bem comum laos kestaun materia, nee kestun dignidade, kestaun sentido de pertenensia, kondisaun ida nebe hau senti katak hau At Home, sei sukat ema ida ho osan, dignidade polisia laiha neba. Ida nee hau ladun konkorda.
Hau konkorda buat neebe hateten katak lei diak, maibe nia aplikasaun no implementasaun mak iha problema boot.

Ohin halo esplikasaun temi buat 3 hanesan :
1. Kestaun konesemento,
1. Kestaun kode konduta no
2. Kestaun krimi.
Kestaun 3 ne’e sai salada ida, ita halo teste ida ba ajenti polisia ida, hodi promove deviza ba membru PNTL, ne’e kestaun koinesemento ka, kestaun kode konduta ka kestaun krimi, tamba ita kahur. Sei halo teste konesemento, iha lia fuan Belanda dehan katak Her, ka iha fatin dei, laos hakiduk ba kotuk. Iha SD kelas 1 kuando exame laliu (lulus), labele tu’un ba kelas 0, tenki iha kelas 1 nafatin. Depois mak testen fali ba kelas 2. Kuando testen iha kelas 1 tu’un fali ba kelas 0, ida ne’e Rasio Ordenis la funsiona. Hanoin diak liu mantein pozisaun depois mak hakat ba oin, maibe kuando membru ho deviza antes inspeitur depois tu’un ba ajenti, so maromak deit mak hatene tamba sa mak nune? Maske ida la akontese, maibe halo exemplu deit.

Hare’e ba asunto iha leten, iha Timor imposivel hau ba tiha oin depois rasta fali mai kotuk, ida ne’e bele hateten katak, O Nia Aman La Hanorin O. kestaun ida ne’e nudar kestaun phisikologia, ezamento hanesan ita bo’ot sira hateten antes katak ida ne’e paradigma kultural, liga ho mentalidade. Hau labele aplika polisia ida husi America no Australia nia mentalidade ho polisia ida iha Timor nia amentalidade, absoluta iha relasaun diametrika ida ne’ebe bo’ot teb-tebes. Sei halo ida nee tamba kestaun kode konduta, hau bele pending nia pangkat, ka hatuun pangkat, enkuanto nia komportamento iha publiku hau bele. Laos ho teste ninia matenek, tamba hau komprova katak nia hahalok ne ladiak, maibe kuando teste buat ida iha surat tahan, ho surat tahan ida nee hateten O halo sala, maibe hau tenki kaer toman halo sala mak foin dehan halo sala.

Porexemplu halo krimi, ne’e labele hateten pankat la sae, maibe Espulsa (pecat), para sistema lao diak, sei lae ita kahur. Hau hanoin kestaun feto sa no umane tama iha nee, hodi ba hamaus malu (konkorda ho lia fuan ida nee).
Ikus liu hakarak hateten lia fuan ida intervensaun sivilizmu, hau la konkorda HAK, Padre no Madre tama iha komisaun, entermus reprezenta instituisaun Belun no Cruz Vermeilha, nee laos kestaun gosta no la gosta, maibe kestaun prinsipio. Sei PNTL nee sistema siguransa ida, ba povo ida, elemina intervensaun kuantos mai husi sivil.

Premeiru, ita iha ona Secretario Estado Siguransa, asunto administrasaun hotu-hotu tenki iha ni-nia okos.

Segundo, Komando tenki ema polisia mak kaer. Demaiziadu ita hatama sivil ba iha komando, no komando transforma polisia sai militarismu, leba kilat matrailador tu’un sae (por amor dedeus). Ba hau sentimento ida nee profundo. Hau sharing be-beik ho Amu Lulik, Bispo, (Snow Ball Pioring/ seidauk los), buat ida dala ruma accepte iha polisia nia laran, ita hanesan bola salju, hau duir tiha bola salju ida, gossip ida, nia duir depois ikus mai hau fiar fali isu nee los, afinal hau mak halo isu, ida ne’e funsiona. Hau sempre lei bei-beik livru konaba Spionaze, Teror no Anti Terror, dala ruma sente katak polisia terror ne’e lalos.

Exemplu kestaun Arte Marsiais, hau la defende observasaun husi Dr. Aniceto, maibe iha feeling ida ne’e, sei Arte Marsiais halo hanesan ne’e, sei deklarasaun halo iha 2005 ka 2010, durante tinan 5 nia laran nunka kaer suspeito ida, entaun isu ne’e mak lalos ka isu ne’e mak lalos, maibe laiha jalan ke 3 no jalan tikus mos laiha.

Hanoin kestaun ida phisikolojia, enves ita halo promosaun siguransa ba populasaun, maibe ita nia siguransa halo terror fali ita nia populasaun, hanesan kada tinan lansa ideia ida para hau iha servisu ka lae? Para polisia nee berfunsi ka lae?, isu nia autor intelektual hau hatene ona, tamba sa mak tenkiser koalia ida nee, ba kaer deit, la presiza polisia ba halo aviza ba populasaun, tamba populasaun sei la halo buat ida, tamba tuir lolos tenki kaer mak autor intelektual ne’ebe lansa isu. Tamba ida nee mak hau hakarak hatudu iha nee katak, no sujere ba komisaun neebe dirije husi Sra. Isabel, ita halo buat ne’e hau konkorda perfeitamente katak, ita harii instituisaun ida sempre iha ni-nia frakeza, sein duvidas nei numa. Frakeiza ita iha ona, no atu dada ba kotuk hanoin labele ona, maibe tuir hau nia opiniaun katak, ita lao ba oin kazu ida ne’e ita tenke resolve iha ni-nia fundu, tamba hatun pangkat kestaun phisikologia, mais kestaun phisikologia kultural, do que kestaun disiplina instituisaun.

Segundo, kestaun koinesemento hau konkorda katak, koinesemento polisia ida iha Tilomar no Iliomar, beda satu huruf deit, maibe boot tebes, ho konesemento membru posisia iha Dili.
Iha Dili polisia ida ne’e mak tuir bei-beik siminar barak tiha ona, no ita hare’e nia oin mos baruk tiha ona. Tamba ne’e mak polisia ida husi Tilomar no Ilomar la hatene buat ida, kuandu halo promosaun ba sira nain 2 ho nivel hanesan ho membru polisia sira iha Dili, hanoin ita estraga sira, nee duni presiza kriteria tenki klaru.

Ba kestaun kode konduta, ita tenki ser aplika Sidang, komisaun ida ne’ebe polisia tenki tuir hodi hateten katak, hare’e ba kode konduta ita bo’ot labele tuir promosaun deviza foin, para lai depois tinan oin mak ba. Ba sira ne’ebe involve iha krimi, hateten adeus deit, ita bo’ot bele ba sai asesor sivil, maibe atu nafatin iha polisia nia laran, hanesan Aitarak iha Isin (duri dalam daging).
Atu hakarak la kohi ita tenki halo limpeza nei-neik, inklui limpeza ba ema nia mentalidade. Maibe salada ida hanesan ne’e, balu tiha oin, depois mai fali kotuk, hau hanoin katak ita halo buat nee la hare ba Rasio Ordenis.

Orador Dra. Isabel Fereirra.

Hau hanoin Padre Martinho, Sr. Aniceto, no maluk sira seluk falta informasaun tamba, simu deit keisa husi PNTL katak hatun posto. Kuando hare’e di-diak iha lei rejimi kareira ema hotu promove. Problema iha ne’e mak limitasaun vagas ba posto, tamba hotu-hotu hakarak ba komandante. Exemplu komandante distrito tenki ema ida, labele ema nain 2 mak kaer komando.

Tamba la esplika prosesu ne’e to’o hotu, entaun komentario Padre Martinho no Sr. Aniceto nian, hare’e deit ba diskontentemento tamba posto tu’un. Iha prosesu promosaun ne’e, laiha ema laiha membru PNTL ida la promove, ajento to’o ofisiais hotu promove, maibe promosaun ba posto mak limitadu.

Exemplu, Ajenti ida la pasa tamba valores testu la too standar, maibe lei fo oportunidade konta ho antiquidade promove ba Ajenti Prinsipal, Ajenti Prinsipal sira mos promove, tamba nee mak tenki husu ba PNTL sira, tenki koalia lo-los, sei lae haree iha Jornal da Republika, PNTL ida neebe mak la promove. Ajenti neebe la liu teste profesionais ho valores 50%, hare’e ba sira nia atiquidade sei dauk tinan 6, entaun sira nee mak laliu, hodi hela ho Ajenti, maibe haree ba kuantidade sira uitoan teb-tebes, mais ou menus 200 ½, no resto promove hotu, tingkat 1, tingkat 2, ate superintendent Xefe.

klarifika konaba membru PNTL hirak iha problema phisikolojikamente tamba tuun posto, no trata asunto PNTL hanesan feto sa umane, hanoin laiha prosesu ida hanesan nune’e. Primeiru tenki buka hatene no konese lei, depois buka hatene prosesu lao oinsa, no tamba sa mak la kontente. Hau lei tiha ona HAK nia relatorio, ita mos tenki rekonese, porexemplu iha Distrito Oe-Cuse.
Exemplu, komentario komandante nian diak tamba, komprende prosesu ne’e. Hanesan Viqueque nian, balu la kontente tamba sira laliu no koalia mos laiha informasaun lo-los.
PNTL Manatuto hatudu momos tamba, komandante rasik mak la liu tamba, la pasa teste konesemento profesionais maibe latu’un posto, maibe promove nafatin ba Sarjento Xefe.

Konaba pozisaun, hanoin problema ida laos akontese deit iha instituisaun PNTL, hanesan orador Jose luis hateen konaba lei vitalisia, ne’e problema mentalidade kada ema ida-ida nian, kuando tu’ur ona iha posto ka pozisaun, atu hasai ka muda nee susar teb-tebes. Kestaun ida nee presiza ita hotu nia apoio hodi muda mentalidade hirak nee tamba, buat ida posto no pozisaun laos permanente, maibe so pozisaun ka kargu nudar Madre no Padre to mate, so sira lakohi mak foin sai.

Ba pozisaun hirak hanesan, Ministru, komandante jeral da PNTL, komandante distritio, Xefe Estado Major Jeneral, to’o loron ida sempre hotu nia mandato, depois ema seluk troka fali. Ne’e prosesu normal ne’ebe halao iha instituisaun estado. Kuando phisikolojiamente la simu ne’e hatudu katak, bulak ba pozisaun no poder, no laiha intensaun diak atu hadia instituisaun hodi servi nasaun tuir interese ema barak nian, maibe defende liu mak interese individu no grupu nian.

Deskulpa koalia hanesan ne’e tamba hare’e katak, iha diskuasaun ita balu koalia halai se’es hodi la tuir saida mak hakerek iha lei, no buka hasees husi prosesu hodi kahur latuir prosesu.
Governo nomeia presidente komisaun hodi lidera prosesu promosaun deviza ba membru PTNL, tamba senti bele no halao duni tuir lei.
Komisaun laiha intensaun halo kontente ema ida ka rua, tantu politiku nain ida. Informasaun no hanoin hanesan ne’e, sempre hato’o ba Premeiru Ministru, Sekretario Estado Siguransa, no prosesu nee rasik laiha intervensaun politiku husi ida.

Kuando loron ruma PNTL sira koalia konaba esperensia pasado, hau (presidete komisaun promosaun) rasik mak sei sai husi komisaun ne’e, tamba lakohi atu lidera prosesu ida ba interese ema seluk nian.

Esperensia krize 2006, loke ita hotu nia matan, tamba hau rasik hatene diak situasaun ne’ebe akontese iha 2006, no lakohi akontesetan iha instituisaun ne’e iha future. tamba ne’e kuando koalia labele joga ho interese, amigo, familia, no seluk-seluktan, maibe koalia rasionala no objektive.

Komisaun rekomenda membru ida ba iha posto ida, laos tamba komisaun nia gusto, maibe rekomenda tuir kapasidade, laos hanesan pasado nian ne’ebe nomesaun ba posto Inspeitur, Sub-Inspeitur, Ajeti Prinsipal, tenki iha konesemento no idikasaun husi politiku, ho bazeia deit ba kapasidade bele koalia lian ingles, no portugis, no iha relasaun besik no diak ho komandante no ministru sira. Tamba ne’e mak membru PNTL hirak promove ba Posto tenki orguilu ho sira nia kapasidade rasik.

Iha parte seluk, membru PNTL sira nunka hakarak atu komprende, hanesan Adjunto Komandante komisaris Afonso de Jesus hateten. Hare’e di-diak membru PNTL hirak promove ba Superintendenti Xefe no Superintendenti, kuaje jovem deit, no balu atu tama ona iha reforma, kaudo komisaun konsege halo remata estatu ka lei reforma nian, iha fulan Setembru 2010, foin bele hatene membru PNTL ativu hira? (hirak mak tenki reforma no hira mak problema mental tenki sai). Bainhira numeru komesa menus, falta jovem deit kuando ba too posto boot, sei problema ba sira tamba, seidauk manan no manan esperensia barak.
Membru polisia balu komisaun koalia, sira komprende hanesan, Sr. Antonio Cha, tuir lolos rekomenda ba Super-Intendenti Xefe, maibe hau rasik mak haruka hatu’un, tamba premeiru nia iha kazu.
Segundo komisaun esplika katak, Sr. Antonio Cha, sei jovem, sei hanoin ba kareira iha instituisaun, esprensia no konfiansa estado nian ba ita bo’ot importante tebes. Ne’e fiar ida laos ema ida mak halo no laos fo deit, maibe ita ida-idak tenki hadutu ba insitituisaun, nasaun hodi responsabiliza ba esperensia no konfiansa ne’ebe estado fo ba ita. Prosesu ida ne’e tenki husi kraik mak sae ba leten, tamba bainhira to’o iha leten kuando reforma, se mak atu uza tan ita, atu ba deit asesor mos talves lae karik, tamba esperensia no konesemento mos la sufisienti, entaun area ne’ebe servisu ba dala ruma la uza ita, entau ita labele aproveita iha ita nia rain rasik. Informasaun ida nee bainhira esplika ba PNTL sira kompriende. Tamba ne’e mak hau hakarak dala ida tan sama atensaun laos defende tamba prosesu ne’e hau mak lidera, maibe hau mos lidera prosesu ida laos ho interese hau nian rasik, tamba manan saida hau halo buat ida ne’e.


Moderador

Objetivu ida husi diskusaun ne’e, atu ita ida-idak identifika rasik ita nia parte fraku, no tenki buka hatene didiak lei hirak ne’ebe vigor. Iha parte seluk ba maluk sira ne’ebe tu’ur iha orgaun kompetente tenki haka’as aan oinsa bele divulga informasaun hodi evita interpretasaun ne’ebe lalos. Diskusaun ne’e hatudu hanesan exersisiu ida, tamba ne’ebe bele denan nokonu ho kamada intelektual deit, maibe laiha kapasidade hanesan hodi asesu no absolve informasaun, pior liutan membru PNTL hirak hela iha distrito no area remotas.
Tamba ne’e mak, Informasaun sai hanesan prioridade hodi tenki fo atensaun, tamba bainhira la klaro no enterpreta sala, tamba iha diskusaun ne’e rasik deit ita balu enterpreta sala, ida ne’e laos failansu ita sira ne’ebe receipente, maibe parte mos husi ita ne’ebe fo informasaun tenki hakas aan hodi fo informasaun neebe klaro no los, hodi evita problema.

Stake holder sira ne’ebe ba asunto ida nee, klaro katak embaisador sira importante tamba sira mak apoio ita. Hanoin stake holder ida ne’ebe importante tebes mos, mak membru PNTL rasik, liu-liu sira ne’ebe ho nivel no oportunidade ne’ebe oin-oin hanesan ohin orador Aniceto Neves koalia, istilah seluk katak Diskripansia bo’ot entre sira ne’ebe iha Dili ka pusat kekuasaun no sira ne’ebe mak do’ok.

Prosesu promosaun ne’e halo universal ba membru PNTL hotu, ternyata iha buat barak mak infrenta, tamba ne’e ho diskuasaun ida ne’e, husi parte HAK nian, identifika buat balu hanesan :

• Ita hotu tenki hakas a’an atu asesu no divulga informasaun ne’e ho lo-los
• Tuir lo-los diskusaun nee Sekretario Estado Siguransa ka nia reprezentante tenki iha interese hodi partisipa iha enkontro ne’e, tamba refere ba observasaun ne’ebe Amu Martinho no Dr. Aniceto Neves koalia katak, komisaun nia mandato exekuta deit Sekretario Estado Siguransa/ Gov nia planu no politika ne’ebe konselho ministru deside. Governo tenki ativu hodi foti medidas ruma ba problema balu ne’ebe agora dau-daun akontese. Infelizmente ho partisipasaun Presidente Komisaun B Parlamento Nasional, ne’ebe trata asunto siguransa no defeza.
• Buat seluk mak observasaun husi Dr. Ivo Valente levanta, husu ba Sra. Isabel nudar membru komisaun bele toma konsiderasaun ba buat balu dala ruma ita bele hare exatamente. Maibe bele hare’e fali tok buat balu ne’ebe mak ohin Dr. Ivo levanta, hodi kontribui mos ba kauza problema ne’e.
• Diskusaun ida ne’e laos husu komisaun atu fo solusaun, maibe ita troka informasaun no buat balu ita tenki prosesu fali.


Deputadu Arseno Bano.

Hare’e ba esplikasaun sira ne’e hotu, hau hanoin problema principal mak exekusaun husi rezultadu promosaun, tamba Governo ratifika no aprova ona rezultadu promosaun ne’e, no komando PNTL iha tempu fulan 2 (Juinu – Juilu) hodi exekuta rezultadu promosaun. Ba membru PNTL sira ne’ebe promove ba aumenta deviza tenki organiza ona hodi koloka ba iha posto hirak determina ona. Sei la konsege iha fulan ida ne’e nia laran, ita nia komando polisia kada posto hirak ne’e la funsiona, tamba komandante iha posto, nia soldadu bo’ot liu fali. Tamba ne’e rezultadu nee kuando jornal da republika kuando publika ona, ne hanesan rezultadu final ona. Ami iha komisaun B Parlamento Nasional, mesmu maioria deputadu husi bankada Fretelin, hakarak apoio prosesu ne’e lao, no komando PNTL mak tenki iha korajen hodi exekuta rezultadu ne’e, ho vontantade politika ne’e tenki lao ida deit, katak ita hotu iha interese para labele iha-tan problema iha instituisaun PNTL. Konaba asunto bar-barak ohin ita hotu levanta iha ne’e, nudar responsabilidade iha instituisaun laran, atu esplika ba membru PNTL hirak ne’ebe Deviza sae uitoan deit ka deviza la sae, nee responsabilidade komando nian, tamba ita atu fila fali ba kotuk defisil ona, tamba prosesu lao to’o iha ne’e ona, rezultadu komisaun nia servisu too iha ne’e ona, ita atu fila ba kotuk atu bongkar pasang oinsa ?.

Iha fase tuir mai ne’e, rekomendasaun sira ne’e bele hare’e no konsidera, tamba rezultadu promosaun ne’e ofisial tiha ona, komando PNTL to fin fulan Juilu 2010, tenki remata exekuta ona rezultadu Promsaun ne’e, tamba iha visita Komisaun B Parlamento Nasional, ba iha fatin UPF ninian hare’e katak, wakil komandan Kapten, no komandante agora Sarjento Xefe, kuando laiha mundansa lalais, se mak atu hormat se? (kapitaun mak atu hormat komandante ida agora ka komandante ida agora mak hormat membru ida deviza kapitaun).

Iha momento Sekretario Estado mai iha komisaun B Parlamento Nasional, komisaun B fo rekomendasaun katak, komando PNTL tenki halo restrutura tuir rezultadu promosaun ne’e ho lalais, labele husik situasaun hanesan ne’e hela deit, tamba ita lahatene se los mak kaer komando iha posto hirak ne’e. Alende ne’e rekomenda mos katak, kualidade polisia ida agora tenki diak liu ida uluk, labele Komandante ida iha Dili dehan Tiru Malu entre PNTL ho Grupu armado ilegal durante oras 3, maibe komandante PNTL Distrito Emera hateten fali katak, imi iha Dili toba kalan, kama mak nakdoko, depois hanoin fali Tiru malu iha Ermera oras 3. Komandante operasional hateten laiha problema, no Ami komisaun B Parlamento Nasional ba to’o iha fronteira mos laliha problema.
Komisaun rekomenda mos ba PTNL atu haree sira nia sistema no atu tau Porta Voz ida, para evita ida-idak labele koalia naran-naran deit, ne’e mak importante.

Tempu principal mak exekusaun ba rezultadu promosaun nee, agora atu kritika prosesu nee diak ka ladiak hanesan koalia iha komisaun, kriteria balu ita bo’ot sira temi, no esplikasaun mos Dra. Isabel hateten tiha ona, no agora ita atu halo oinsa.

Koalia konaba estabilidade, hakarak ka lakohi tenki impleta desizaun nee, kuando la implemeta mos konfuzaun nafatin. Hanesan Opozisaun lakohi atu aproveita situasaun ida nee. Opozisaun nia interese mak tenki implementa rezultadu nee lolos, kuando iha reklamasaun hanesan ita hotu hatene katak, sei iha unidade Justisa nian iha PNTL, rekore ba iha neebe ka halo rekore ba iha instituisaun sira seluk, tamba lakohi atu akontesetan problema oin-oin iha instituisaun PNTL laran.
Informasaun nee mak komisaun hatoo ba PNTL sira, sei lae ita Bonkar Pasan, lahatene ita atu para los iha neebe.



Sra. Isabel Fereirra (Presidente Komisaun Promosaun)

Iha relatorio HAK informasaun jeral deit, tamba ne’e husu ba HAK, sei bele hato’o dadus konkreto, tamba komisaun iha baze de dadus konaba PNTL. Sei bele fo naran kompleto no ID ami bele haree nia kazu nee oinsa?, posto nee los ka lae?, hanesan ohin ita dehan.
Atu informa ba maluk sira hanesan ita hatene katak, prosesu lao durante ne’e komisaun identifika problema barak, tamba ne’e mak rekomendasaun husi komisaun ba Posto hirak ne’e, iha relatorio sekretariado nian, komisaun halo konklusaun no rekomendasaun ba governo, husu kria komisaun akompainamento implementasaun promosaun.

Tamba saida mak hamosu komisaun akompainhamento, tamba preokupasaun sekretariado nian ba preokupasaun hirak ne’e. Komisaun akompaimento nia servisu atu hare’e no resolve problema sira ne’ebe mak seidauk resolve iha PNTL. Koalia konaba problema laos hare’e deit ne’ebe levanta, iha buat barak presiza ita hare’e, maibe iha problema seluk ne’ebe barak mak presiza ita hare’e iha ne’e, intermus problema orsamento, problema rekursu umanus, lei sira ne’ebe seidauk iha PNTL rasik, hanesan ita rona katak, balu kritika konaba Boina, tamba Boina mean ne’ebe ita konese ho standar internasional, polisia no F-FDTL ne’ebe mak atu hetan Boina Mean, tenki tuir treinu ida duru teb-tebes. Ita iha ona forsa F-FDTL nain 2 mak hetan Boina Mean, 1 ba tuir formasaun no treinamento iha Cina, no 1 iha Portugal, liu husi prosesu naruk ida, mai realidade iha PNTL lae. Ho treinamento loron 3 deit hetan ona Boina mean. Neebe tamba sa akontese hanesan nee?.

Komisaun identifika lei barak ne’ebe presiza atu kompleta, ida mak konaba kartaun polisia nian. Ita nia kodeku prosesu penal (KPP) hateten konaba bilete de identidade kada instituisaun hanesan PNTL, tamba laiha kartaun ida, hanesan ita hare’e iha Filme ou polisia internasional sira nia kartaun identidade esplika logo ne’ebe mak identifika katak, ne’e polisia duni, laos hare’e husi farda deit, tamba kualker ema ida bele ba suku farda, depois ita hanoin ne’e polisia, maibe laos. Ho kartaun ne’e ita bele identifika ne’e polisia duni ka lae. Lei hirak ne’e mos ita seidauk iha.

Agora komisaun identifika hela lei konaba fardamento, tamba fardamento funsionario publiku oin-oin deit. Laiha regulamento ida difini konaba fardamento ministerio ida-idak nian. Kada ministerio difini konformi vontade politika ida-idak nian.


Konklusaun (Orador).

- Ita ida-idak tenki haka’as an ba buka hatene no kompriende di-diak informasaun, depois divulga informasaun ba puliku, liu-liu ba polisia hodi komprende diak asunto ne’e, hodi evita problema sai bo’ot.
- Komisaun presiza fo atensaun ba failansu tekniku konaba asunto hirak sempre akontese. Exemplu agora dau-daun ema halo hela aktualizasaun ba baze dedadus konaba kartaun elitoral, iha mos failansu ba akontese. Iha parte seluk husu ba Parlamento Nasional bainhira halo fiskalizasaun, fo mos atensaun ba failansu ida ne’e para evita problema. Dala barak diskrimisaun mosu tamba frakeija, no mos buat balu tamba propozito duni ba ema balu ne’ebe iha laran.
- Konaba aspeito sistema, relasiona ho kritikan husi Padre Martinho no Dr. Aniceto Neves, klaro seidauk prefeito, maibe dala idatan ne’e prosesu ne’ebe lao, no esperensia ida parte husi lisaun ida atu milhora sistema ne’e ba oin. Hanesan ohin deputadu Arsenio Bano, koalia katak sistema ne’e seidauk perfeito, maibe hakarak ka lakohi tenki lao tamba prosesu nee lao tiha ona no konsidera kritika hirak hato’o ba future, karik hakarak atu renova sistema bele konsidera hodi dezemvolve no hadia sistema ne’ebe perfeito liu.

Rekomendasaun ba HAK.

- Tenki buka Jornal da Republika neebe publika konaba prosesu no rezultadu promosaun deviza PNTL, hodi klarifika lamentasaun hirak neebe membru PNTL sira hatoo. Iha parte seluk hodi divulga informasun lolos ba membru PNTL sira.
- Leao, husu informasaun neebe komisaun hatoo atu nunee bainhira divulga informasaun ba membru PNTL sira ho lolos.